Het is geen aangename dag als ik in november 2015 in Delft ben: somber met wind en regen. Maar toch besluit ik mijn reis te combineren met een bezoek aan het Agnetapark. Ik was er nog nooit geweest, en de geschiedenis van het park intrigeert me. Jacques van Marken, oprichter en directeur van de Gist en Spiritusfabriek in Delft startte hier in 1882 de bouw van een tuindorp voor zijn arbeiders. In 1884 kwamen de eerste bewoners. Van Marken gaf het park de naam van zijn twee jaar jongere vrouw, Agneta. Bij de opening was Van Marken pas 39 jaar oud.

De sociaal bewogen Van Marken werd in 1845 geboren in Dordrecht als zoon van een predikant. Hij studeerde, 22-jaar oud, af als chemisch ingenieur aan de Polytechnische school in Delft. Twee jaar later stichtte hij de NV Nederlandsche Gist en Spiritusfabriek, later Gist Brocades, nu onderdeel van DSM. In 1869 trouwde hij, 24 jaar oud, Agneta Matthes, een ondernemende vrouw, want zij begon een eigen parfumfabriek Maison Neuve. Maar een vrouw mocht toen niets, dus dat bedrijf stond op naam van hem. In 1880 stichtte Van Marken ook nog de Nederlandsche Oliefabrieken (NOF), later Calvé, nu Unilever. Het was allemaal geen klein spul: Van Marken was de grootste werkgever van Delft met 1200 man personeel.

De Van Markens waren – naar buiten toe – een écht paar. Zij hadden samen ideeën over het levensgeluk van hun arbeiders, nogal ongebruikelijk in die tijd. Ze kochten 4 hectare grond, gaven de tuinarchitect L.P. Zocher opdracht een ontwerp te maken van een park met vijver en daarin arbeiderswoningen, een gemeenschapshuis, een winkel en school en een woning voor henzelf. Want zij wilden tussen hun arbeiders wonen, zodat ze konden meeleven met hun wel en wee. Weliswaar in een flink wat groter en luxer huis. De arbeiders waren niet gedwongen daar te wonen, sommigen hadden er helemaal geen zin in, want het park werd ’s avonds afgesloten, en niet iedere arbeider vond het prettig om verantwoording af te moeten leggen aan hogerhand.

Maar wat is nu het bijzondere? Dat is naast het park, het leven en huwelijk van Jacques van Marken. Want hij is getrouwd in 1869 en dan wordt twee jaar later, in 1871, zijn eerste kind geboren. Maar niet bij zijn vrouw Agneta, want die weet van niets. En hetzelfde geldt voor het tweede, derde, vierde en vijfde kind, allemaal verwekt bij één en dezelfde vrouw in Rotterdam. In 1881 krijgt Jacques last van zenuwpijnen, hij moet kuren in Duitsland. Zijn pijnen verergeren, hij krijgt morfine, raakt eraan verslaafd en wordt door zijn commissarissen gedwongen een stap terug te doen. Als Jacques weer eens kuurt, in 1886, en Agneta zijn taak als directeur van de fabriek overneemt, opent zij een brief gericht aan Jacques, met een verzoek om geld te sturen. Zij reist naar Rotterdam, en ontmoet daar de schrijfster, de moeder van Jacques’ kinderen.

Vervolgens besluit Agneta er niet met Jacques over te spreken. Maar 3 jaar later overlijdt de moeder van zijn kinderen op 35 jarige leeftijd. En dan komt het aller-bijzonderste: Agneta vertelt Jacques wat zij weet, en stelt hem voor zijn kinderen – nog drie in leven – in huis te nemen en op te voeden. Jacques is het er mee eens, het huis wordt verbouwd en de kinderen (18, 16 en 8 jaar) krijgen elk een eigen kamer en een nieuwe moeder – hun vader kennen ze al goed, want die bracht regelmatig een avond en nacht in Rotterdam door.

Het lijkt allemaal een idyllisch gezin met pleegkinderen, maar zo gelukkig zullen ze in de praktijk niet zijn geweest. Jacques is vaak niet aanspreekbaar, hij wordt gesloopt door zijn ziekte en de morfine. Bovendien ondervindt hij nogal wat tegenwerking met zijn sociale ideeën. Zelfs met de socialist Domela Nieuwenhuis heeft hij ruzie, want die vindt dat hij de klassenstrijd frustreert. In het jaar van de gezinsuitbreiding (1889) ontmoet Jacques – gevierd ondernemer met grote sociale plannen! – nog de Franse president. Ook bezoekt koningin-regentes Emma in 1892 samen met de 11 jarige koningin Wilhelmina het Agnetapark. In 1905 treedt Jacques – 60 jaar oud – definitief terug als president-directeur. In de praktijk is zijn neef Frans Waller dan al lang de baas. Minder dan een jaar later overlijdt hij. Vóór haar eigen dood, vier jaar later, verzorgt Agneta nog de uitgave van Levensidealen. Herinneringen van J.C. van Marken en zijn Hoofdartikelen uit de Fabrieksbode.

Jacques en Agneta van Marken hebben een prachtig woonpark nagelaten, het behoort nu bij de top-100 UNESCO monumenten van Nederland. Ik wandelde er met veel genoegen, en verbaasde me daarna over dit onbegrijpelijke verhaal. Na hun dood is het park in 1924 uitgebreid. Op haar honderdste sterfdag, in 2009, werd een borstbeeld van Agneta in het park geplaatst.

Borstbeelden Van Marken-Matthes

Over Van Marken als sociaal ondernemer: het Biografisch woordenboek van het socialisme. Over het huwelijk Van Marken: de roman Agneta van Jan der Mast.